kwento.

sa huling dalawang kabanata, naunawa ko ang kahalagahan ng kwento. natutunan ko na ang bawat kwento ay may mahalagang sinasabi. may mga kwentong nagbibigay ng mga aral. iba nama'y nagdadala ng mga kaalaman tungkol sa nakaraan. sa nabasa ko, dalawang kwento ang tumatak talaga sa akin. ang una ay ang alamat ng lilang takay at ang huli ay ang buong kwento ni Esteban na kaniyang isinulat.
sa alamat ng lilang takay, tulad ng ibang mga alamat ay tinutukoy nito ang pinanggalingan ng isang bagay o anuman. subalit, may dalawang aral na mahalagang makuha mula rito. pero, ang dalawang aral na ito ay mistulang magkasalungat. ang una ay ang tungkol sa pakikipaglaban sa pag-ibig. si takay kasi'y sinuway ang mga utos at nanirahan kasama ang binata. ganoon siguro katibay ang pagmamahalan nilang kinaya nilang itaya ang buhay nila. salungat nito, nararapat ding sundin nga ang mga utos mismo. dahil nga sa pagsuway ni takay ay napahamak ang iniibig niya. sa kwento ngang ito'y may mahalaga itong sinasabi. katulad din nito ang kwento ng Ang Sandali ng mga Mata.
sa kwento ni Esteban, napakaraming matututunan. subalit, mahalaga ring bigyang pansin ang mismong pagkukwento niya. ang pakay niya kasi sa pagkukwento ay para malaman ng iba ang nangyari. siguro gusto niyang ipaalam at panatilihing buhay ang kwento. iyon siguro ang parang huli niyang habilin sa mga nakasalamuha niya. kasi, pagkatapos ng pagkkwento niya'y handa na siyang mamatay. ganoon kahalaga ang kwento para kay Esteban. ito ang tulay niya para sa mga taong hindi alam ang katotohanan. sa pagkukwento niya'y sinuma'y maraming maipupulot na mensahe. ito ang isa sa mga pinakamatibay na kinahinatnan ng pagsusulat niya- para may matuto, para may makaalam.

-dale.liwanag [k19&20]

Kabanata 19 at 20

Ang huling dalawang kabanata ay ang pagtatagpo ng dalawang magkaibang panahon, ang kwento ng Ibalong ang kwento ng tao sa Sagrada. Nagtagpo ang dalawang magkaibang timeframe na may mga tauhang magkakamukha ang mga ginagampanang karakter. Mahusay na napagtagpo ni Yapan ang mga ito sa ika-19 at ika-20 kabanata.

Sa ika-19 na kabanata ng nobela ni Yapan, binanggit na niya kung ano ang kaugnayan ng kwento ng Ibalong sa mga tauhan sa nobela. Ayon kay Yapan, si Handiong ay si Nene at si Nene ay si Handiong. Parehong si Nene at si Handiong ay umalis sa Sagrada na tulala. Si Boboy naman ay inihahambing ni Yapan kay Bantong. Nakakatuwang malaman ang kaugnayan ng mga detalyeng nabasa ko dati. Naging makabuluhan na ang pagbabasa ko sa mga detalyeng hindi ko naiintindihan dati kung bakit sinabi iyon ni Yapan.

Hindi malinaw sa akin ang mga pagkakatulad ng mga tauhan ng nobela sa kwento ng Ibalong bago ibunyag ni Yapan ang mga ito sa ika-19 na kabanata. Sa pagsasabi ni Yapan ng pagkakaugnay, nakita ko na tugma nga ang mga pangyayari ng kwento ng Ibalong sa mga tao sa Sagrada.

Sa ika-20 kabanata, ipinapakita ang pagsuko ni Esteban sa paghahanap kay Nene. Nawalan na marahil na ng ganang maghanap ni Teban dahil, ayon mismo sa kanya, hindi makikita ang taong ayaw magpakita. Sa paglisan ni Teban sa Maynila, iniiwan rin niya ang kwento ng Ibalong sa papel sa loob ng kanyang inupahang kuwarto.

Ayon kay Teban, “hindi sakit ang pagtanda kung hindi pagtanda sa binata ng sariling dumaan sa pagkabata”. Sa pagtanda, inaalala natin ang mga nagawa natin noong tayo ay bata pa. Sa pagtanda, tayo ay nag-iisip tungkol sa mga napagdaan natin sa buhay. Kung sa pagtanda tayo ay nag-iisip, maaari bang sabihing sa pag-iisip tayo ay tumatanda? Sa aking palagay, oo. Marami tayong natututunan kung tayo ang nag-iisip nang mabuti, kaya naman para tayong tumatanda – tumatanda an gating isipan at pagkilos kung ating iisipin ang mga mali at tama nating nagawa noon.

- Michael Endozo

Ang katapusan

Ito na ang pinakahuling mga kabanata ng nobelang ang sandali ng mga mata ni Alvin Yapan. Sabik akong basahin ito upang malaman kung ano na talagamang mga mangyayari ngunit nabigo lamang ako dahil marami pa ding mga mysteryo na hindi ipinaliwanag, marami pang mga bagay na hindi na pinakita ni Yapan.

Sa kabanata 19 ikwinento ang isang alamat. Ito ang alamat ng isang magandang dalaga na si takay na isang kaluluwa na umibig sa isang mortal na si kanamay. Ang alamt na ito ay hindi namatay ngunit nagbunga lamang sa isa pang alamat ng halaman. Sa kabanata din ito naipaliwanag sa akin at naunawaan kong si Handiong ay si Nene na siyang umibig kay Oryol na kalahating tao kalahating sawa. Si Boboy naman daw ay si Baltog na siyang humiling sa mga Diyos na mamatay ang pinakamamahal niyang babae at nang namatay nga wala na siyang luha upang iyakan ang kagagawan niya.

Naging malinaw sa akin na ang katapusan ng nobelang ito ay makatotohanan hindi ito tulad ng isang fairy tale na laging may happy ending. Makatotohanan ito dahil tulad ng totoong buhay may mga ups and down tayo may pagkakataon na masaya ang ating katapusan at may pagkakataon na sawi tayo.

Sa pinakahuling kabanata naman pinakita na pauwi muli si Esteban sa Sagrada galing sa Maynila. Uuwi na muli siya upang balikan ang kanyang mga iniwan, sumuko na din siya sa paghahanap kay Nene dahil hindi niya naman din talaga mahahanap na si Nene. Natulungan ni Esteban si kathy at ang kaluluwa, nalaman din ng kaluluwa kung sino nga siya at na magkakilala pala sila ni kathy. Madami din nagawa si Esteban sa Maynila, madami siyang natulungan kahit may mga kabiguan din siya.

Tamang tama ang katapusan ng nobelang ito, angkop siya sa mga nangyari at sapat sa kwento. Para sa akin mas maganda ang isang katapusan na makatotohanan dahil mas makakarelate tayo kaysa sa isang katapusan na laging masaya na hindi naman makatotohanan. Maganda ang kwento ng nobela kahit marami pang mga bagay ang hindi naopalwanag ni Yapan sa katapusan.

-Matthew tan

Kabanata 19 at 20

Ignorance is bliss, sabi nila. What you don't know won't hurt you, ika ng iba.

Ano nga ba ang mas mainam? Ang maging mangmang sa mga masasaklap na katotohanan ng buhay at manatiling ligtas sa mga kalungkutang dala nito, o ang maging bukas sa lahat ng makamundong pangyayari, kahit sa mga bagay na mahirap intindihin at mabigat tanggapin, at magkaroon ng pagkakataon na subuking unawain ang lahat para sa ikabubuti ng sarili at ng mga taong nakaligid sayo?

Iyan ang palaisipang bumabalot sa aking isip tuwing iniisip ko ang pagkakaroon ni Esteban ng third eye. Sa tingin ko, kung sa akin nangyari iyon, kung noo ko ang nadaplisan ng bala at nabuksan ang ikatlo kong mata, marahil mabaliw ako sa aking mga makikita. Marahil hindi ko kayanin ang kakayahang makakita ng mga patay, mga kaluluwang ikinakatakot kong nasa paligid lang bago ako matulog, lalo na kung kakatapos ko lang manood ng nakakatakot na pelikula. Tingin ko'y hindi biro ang pagkakaroon ng ganitong kakayahan. Isa siyang bagay na hindi kakayanin ng mahihina ang loob, ng faint-hearted. Kinakailangan ang tapang at tibay ng isang taong nasa posisyon ni Esteban. Wala siyang magagawa, at hindi niya kagustuhan ang mabuksan ang mga mata at isip niya sa mga ganitong kamalayan. Marahil ay hindi niya talaga ito ginusto, at siguro'y dumaan siya sa panahong kinamumuhian niya ang pagbukas ng ikatlo niyang mata.

Kung talagang ignorance is bliss, siguro'y napaka-miserable ng buhay ni Esteban. Ngunit hindi ko nais tignan ang kanyang kakaibang "kakayahan" sa ganoong paraan. Naniniwala naman akong may positibong bahagi ang lahat ng sitwasyon, kabilang na ang kanya. Dahil kung hindi nabuksan ang ikatlong mata ni Esteban, hindi niya maiintindihan ang mga pangyayari sa Sagrada. Hindi lalawak ang kanyang paningin sa buhay, at hindi niya matutulungan ang mga tao sa paligid niya. Siguro'y mahirap ngang maging lubusang mulat sa lahat ng kasaklapan ng buhay, ngunit ang maganda rito'y mayroon kang magagawa para baguhin ang takbo ng mga pangyayari.

Ang paglapat ni Esteban ng kuwento sa papel ay ang nagbuod sa kanyang ginanap na tungkulin sa buhay ng bawat tauhan sa nobela, at ang gaganapin niyang tungkulin sa buhay ng mga makakabasa nito. Sa kabuuan, isa siyang patnubay sa kanilang lahat, marahil kahit sa atin. Isiniwalat niya ang kuwento ng nakaraan, na nakakawing sa mga kuwento ng kasalukuyan, upang matuto ang tao na tanggapin ang bawat realidad ng buhay, at magkaroon ang lahat ng pagkakataong baguhin ang hinaharap. Sabi nga niya, ang alamat ay hindi kailanman namamatay. Nanganganak lang ito ng nanganganak. Kung baga, history repeats itself. Isa itong babala galing sa kanya na sinasabing dapat tayong maging mas mulat sa mga posibilidad ng buhay, at maging mas maingat sa mga bagay na nangyari na noon na maaari ring mangyari sa atin ngayon.

Ang Sandali ng Mga Mata ay tumutukoy sa isang hamon para sa pagbabago--isang hamong iniwan sa atin ng tagapagsalaysay sa pamamagitan ng kanyang pagbabalik tanaw sa kuwento ng Ibalong, at ang kuwento ng mga Nueva.

Kabanata 17 - 18: Tungkol sa mga emoticons

Noong nakalipas na Biyernes, habang nasa B307 ako at naghihintay ng bell para magsimula na ang Fil, tinanong ko ang ilan sa mga kaklase ko kung nagugustuhan ba nila ang nobela. Ang sagot ng nakararami: hindi! Nang sabihin ko na ineenjoy ko ang pagbabasa ng ASNMM tuwing linggo, may suwestiyon na ibinigay ng isa, “sure ka ba na pareho ang libro na binabasa mo sa binabasa namin?” Napatawa ang lahat.

Hindi ko naman sinasabi na mali siya, dahil wala akong problema kung iba ang kanilang opinyon kaysa sa opinyon ko. Binanggit ko lang ang anekdotang ito dahil naisip ko na magandang oportunidad ngayon para magpaliwanag kung bakit ko nagugustuhan ang kuwento. Kung tatandaan natin, sa unang blog ko ay umamin ako na mahihirapan ako sa pagbabasa, dahil hindi ako sanay sa mga akdang Filipino. Ngunit ngayon, sa sobrang ikatutuwa ko ng kuwento, tuwing nasa mga kamay ko ang libro at lumalapit nang lumalapit ang mukha ko sa mga pahina (dahil sa interes), nangyayari na parang binabasa ko siya ng Ingles. Siguro lang, nasasanay lamang ako sa pagbabasa ng Filipino.

Alinman sa dalawa, nagugustuhan ko ang kuwento. Ang Bayan ng Sagrada ay punong-puno ng mga tauhang interesante, na may sariling kasaysayan at mga problema, may sariling mga intensyon sa buhay. Si Selya, ang masama ngunit nakakatawang Donya, na walang pagtigil ang kanyang paggamit sa abaniko, na sa sobrang paghanga sa kahit anong bagay na may kaugnayan sa Amerika ay naadik sa sabungan, kahit hindi naman pala galing Texas ang kanyang mga manok. Si Nene, babae ng mga simulain, na maraming natutunan sa mga prutas, na sumusuporta kay Vilma Santos, na naglakbay nang malayo papuntang Maynila upang bawiin ang isang istatwa mula kay Pangulong Marcos (na wala namang kaalaman o kinalaman tungkol sa nangyayaring kaguluhan doon). Si Esteban, na nakakakita sa mga kaluluwa at manananggal, na karpintero at gerilya, na isa sa mga tatlong lalaki na nagmahal kay Selya, at ang pinaka may walang pagkakataon na magsama sa kanya, sa tatlo.

Nagugustuhan ko ang kuwento dahil sa mga mahiwagang pangyayari, na tila tinatanggap ng mga taga-Sagrada na parang normal lamang ang mga ito: ang sampung mga salot na nagpahirap sa buhay ng mga taga-rito, ang kaguluhan sa pagitan ng mga aso at pusa, at marami pang iba.

Higit sa lahat, nagugustuhan ko ang kuwento dahil sa mga kababalaghan, dahil sa mga misteryong pumapalibot sa mga tauhan at sa bayan ng Sagrada: sino ang tunay na ama ni Nene, sino ang nagpabuntis kay Estela, paano naging arbularyo si Esteban, bakit ayaw humingi si Selya ng tulong kay Esteban...

*******

Sa ika-17 kabanata, Ang Higanteng Musuleo, pumunta si Nene sa Manila, kasama ni Isko, upang hanapin ang Malacañang at bawiin ang istatwa ng Birhen sa mga Marcos.

Napahuh?! noong binasa ko ang simula ng kabanatang ito. Ang sobrang ridiculous ng gusto ni Nene. Parang hindi makatotohanan. Unang-una, inaasahan ba nito na papapasukin lang siya sa palasyo ng basta-basta? Hindi naman tiyak kung nasa kanila ba talaga ang Ina. At least, may baril siya. Ang nakakatawa pa, pumunta si Nene sa Maynila na parang walang kaalaman tungkol sa mga protesta at kaguluhan na nagaganap sa siyudad noon. Panahon yan ng EDSA! Ang paki-alam lang niya ay bawiin ang istatwa at uwiin ito sa Naga. Marami siyang naobserbahan sa Ortigas at Mendiola bago siyang nakarating sa palasyo. Nasaksihan niya ang mga protesta, at ang pakunwaring pag-alis ni Marco sa Pilipinas. Naging bahagi siya ng kasaysayan ng Pilipinas, nang walang kamalay-malay.

Masasabi ng iba na ang ipinahihiwatig ng kabanatang ito, maliban sa mga naging pakikipagsapalaran ni Nene, ay ang paglarawan sa pakikiisa ng mga tao laban kay Marcos. Na may kakayahan ang mga tao, at mas lalo na kung nagsama sila. Ipinakita dito ang kanilang katapangan sa harap ng panganib at ang kanilang kabayanihan patungo sa pagtagumpay. Sang-ayon naman ako sa mga magsasabi nito, ngunit parang may isa pang patong, o layer, ang mensahe ni Alvin B. Yapan sa kanyang pagsulat ng kabanata.

Batay sa mga nabasa ko, nagkaroon ako ng teorya, na nais ipahiwatig ni Alvin B. Yapan ang perception ng isang taga-probinsiya sa Maynila noong panahong iyan. May nabanggit na Walkman at mga telebisyon, na hindi gaanong nakikita sa Sagrada (dahil old-fashioned pa rin ang pamumuhay nila), at parang naguguluhan si Nene sa dami ng mga tao, kotse, at teknolohiya sa paligid niya. Nasabi ko na parang walang kamalay-malay o paki-alam man sa nangyayaring rebolusyon. Nangyari ba na ang masamang impluwensiya ni Marcos ay umabot lamang sa Maynila at hindi sa ibang mga probinsiya? Hindi ko masabi, Hindi nga ako sigurado na iyan ang intensyon ni Yapan sa kanyang pagsusulat. Opinyon ko lang.

*******

Kung napahuh?! ako sa nakaraang kabanata, sa ika-18 kabanata naman ay napa :O ako sa sobrang dami ng katanungan na isinagot nito, at napa :’( sa sobrang lungkot na nadulot ng mga pangyayari. Gaya ng sinulat ko dati tungkol sa isang kabanata, parang binuhusan ako ng isang malamig na pitsel ng impormasyon tungkol sa kuwento.

Una kong naisip matapos basahin ang kabanta, nabanggit ba dati na mukhang Hapon si Nene? Baka nagkaroon ng foreshadowing at hindi ko napansin.

Ang panggahasa kay Selya ay, kahit nangyari ito sa nakaraan, ang climax ng kuwento. Ito na talaga ang susi sa mga misteryo sa pagitan ng lahat ng mga tauhan. Ang pangyayaring ito ay ang naging lihim nila Selya at Bino, at ang naging dahilan kung bakit bukas ang mga mata ni Esteban sa mundo ng mga kaluluwa. Nais ko sanang ipagbintang si Selya, ngunit alam ko na ang kanyang pakikipaglandian nito sa Hapon ay para mailigtas niya ang bahay ng mga Nueva. Hindi ito kasalanan ni Selya, kundi kasalanan ni Bino. Siya ang nagsinungaling sa kanyang mga magulang at ang kanilang mga tauhan ay ang itinatago ng mga Nueva sa kanilang mansiyon. Kaya pala, hindi nagtagal at naging bitter si Bino at nagkulong ang sarili sa kanyang mundo ng tuba at mga pamahiin.

Ang digmaang nakabasag sa maraming buhay, sa maraming pangarap, ay naging dahilan sa pagsira ng buhay ng mga Nueva, sa isang sandali ng mga mata. Nakakalungkot. Nagdulot man ito ng kahit mumunting kabutihan sa pagsilang ni Nene ay isinayang lamang nito ang lahat sa kanyang pagtangkang paghanap kay Mr. Edwards.

Ang huling mga tanong: Ano ang nangyari sa pagitan nina Boboy at Estela? Ano ang kinalaman ni Oryol at ang kuwento ng Ibalong sa lahat?

Hanggang sa huling blog,
Ang tao na kung minsan ay napapa :O at napapa :’( sa kanyang pagbabasa,
Nicholas Price.

Kabanata 15 - 16: Tungkol sa Pagtanda at Simbolismo

Sa Kabanata 15, Agua de Mayo, inilahad ni Esteban ang pagtatapos ng buhay ng kaawaawang tauhang si Bino. Pero bago iyon, nagkuwento muna si Esteban tungkol sa kanyang buhay matapos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Umuwi si Esteban sa bahay ng kanyang mga magulang sa kabayanan. Hindi nagtagal at namatay sila. Hindi naman ako gaanong nilungkot sa kanilang pagpanaw sapagkat, una, kulang ang impormasyon na binigay tungkol sa kanila kaya hindi ako naging involved sa kanila, at pangalawa, parang independyente si Esteban at hindi rin siya naapektuhan ng lubusan. Kung tutuusin, parang may sinisilbing tungkulin ang mga magulang ni Esteban sa kabuuang akda. Konti lang ang kaalaman ng mga mambabasa tungkol sa kanila, ngunit alam natin na sa sobrang pagmamahal nila sa isa’t-isa, sabay silang namatay. Soulmates sila. Kung sila ay nagkasama habang buhay nang ganyan, hanggang sa namatay sila ng sabay, masasabi natin na matagumpay ang kanilang kuwentong pag-ibig. Mahalaga ito para sa akin dahil ang mga kuwentong pag-ibig nila Esteban at Selya, Nene at Benjamin, at Boboy at Estela ay sa kasalukuyan mga kuwentong sawi. Ang mga magulang ni Esteban ay isang ehemplo sa ASNMM na hindi lagging negatibo ang magiging resulta na pagmamahal.

Gaya ng sinulat ko sa simula, pinag-usapan sa kabanatang ito ang pagkamatay ni Bino. Matanda na siya, at wala siyang ibang ginagawa kundi umupo sa tumba-tumba na ipinagawa niya kay Esteban at uminom ng tuba. Binanggit ko na at babanggitin ko ulit. Kaawaawa si Bino, ngunit hindi lang dahil miserable ang naging takbo ng buhay niya kundi dahil din sa kanyang mga maling pagpapasya na nagpalala sa pagiging miserable ng kanyang buhay. Oo, hindi niya kasalanan na masamang babae si Selya, o na nabarilan siya sa kanyang manhood, ngunit bakit siya sumuko sa pagpapalaki kay Nene? Hindi palibhasa hindi siya ang totoong ama nito, hindi siya ang responsable dito, o hindi niya siya puwedeng mahalin. Sa palagay ko napagtanto ni Bino ang kanyang mga kamalian, ang kanyang pagkawalang-bahala sa buhay. Ang patunay galing sa akda: “Hindi raw alam ni Bino kung paano nangyari, na parang walang napuntahan ang lahat ng pinag-aralan at pinagsikapan nya sa buhay, upang tumigil sa katandaan at matuklasang marami pa palang dapat gawin, marami pa palang dapat ayusin.”

Pinag-aralan si Bino ng kanyang mga magulang nang maayos. Maganda na sana ang kanyang magiging kinabukasan bilang tagapagmana ng Hacienda Nueva. Ngunit ipinagsayang laman niya ang lahat sa pagsisinungaling sa kanyang magulang tungkol sa pagiging buntis ni Selya. May papel din ang Digmaan, na maraming sinirang mga pangarap at buhay. Sayang. Hindi ko maisip na ganyan ang magiging kinabukasan ko, ang kinabukasang katulad sa kinabukasan ni Bino. Pagsasamantalahin ko ang ang panahon ko sa mundong ito, upang hindi ako magiging katulad ni Bino, na nag-aabang ng Agua de Mayo upang maging bata ulit. Namatay pa si Bino dahil sa kanyang pagnanais ng hindi na tumanda. Ironic, hindi ba?

*****

Hindi ko sanang uulitin ang binanggit ng mga kasama ko sa Tropang Longganisa sa kanilang mga blog, ngunit sang-ayon naman ako sa kanilang mga sinabi. Ang pagkukuwento ni Esteban tungkol sa kaguluhan sa pagitan ng mga aso at pusa at ang pakikisali ng mga manananggal sa mga snap elections ni Marcos noong Pebrero (ang Buwan ng Puso at Kabaliwan) ay sumisimbolo sa pangkaraniwang halalan sa Pilipinas. Mabaho, magulo, may nananakot, may nandadaya. Ginawang komikal ulit ni Alvin B. Yapan ang isang seryosong sitwayson.

Sa kabanatang ito, Buwan ng Puso at Kabaliwan, ipinagpasya ni Nene na pupunta siya sa Malacañang at babawiin niya ang istatwa ng Ina na inaakala niyang ninakaw ng mga Marcos. Hindi ba niya alam na sa ganitong panahon nagkakagulo sa Maynila dahil sa rebolusyon? Malalaman natin sa susunod na kabanata.

Hanggang sa susunod,
Nicholas Price.

Kabanata 17 at 18

Ang Kabanata 17 ay nagpapakita sa atin ng mga mahahalagang bagay na makakatulong sa atin bilang mga Filipino. Sa kanata 17 pinakita na tayong mga Filipino ay pwede palang magkaisa at mag bayanihan. Dito pinakita ang pgababayanihan ng mga Filipino laban sa administrasyong Marcos. Dito din pinakita ang pagpasok ni Nene sa Malacanang upang kunin ang orihinal na statwa ng mahal na Ina. Dito tinulungan din siya ng mga tao ng Sagrada. Para sa akin masasabi kong napakahalaga ng pagkakaisa natin dahil makakatulong ito sa paglago ng ating bansa. Isa sa mga rason kung bakit hindi tayo umaasenso ay ang problema natin na magbayanihan. Meron tayong mentalidad na kung tawagin ay crab mentality, kapwa natin ay ibinababa natin, sinisiraan o kinakalaban. Kabaliktaran ito ng ibig ipakita ni Yapan sa atin sa kabanatang ito.

Sa kabanata 18 naman naipakita sa atin ang madilim na katotohanan tungkol sa pagkabuntis ni Selya kay Nene. Noong panahon ng digmaan doon pala ginahasa si Selya at wala si Binong magawa dahil buhay niya din ang nakataya sa saing maling aksyon na gawin niya. Dito din ikwinento ni Esteban ang pinakamahalagang elemento ng nobelang ito, ang sandali ng mga mata. Para sa akin napakahirap mabuhay sa panahon ng digmaan. Maging lalaki ka man o babae pare pareho lang mararanasan ang kadahasan ng mga kalaban. Ginagahasa ang mga babae, ginagawang mga alipin at ang iba ay pinapatay din, ang mga lalaki naman ay pinapatay ng walang awa. Ayaw kong mabuhay sa ganitong panahon. Swerte na tayo na ngayon tayo nabuhay sa panahong ito.

-Matthew Tan

tao.

sa kabanatang nabasa ko, may mga pira-piraso itong anekdota na nangyari talaga noong rebolusyon laban kay Marcos. Sa kabanatang ito, naramdaman ko ang kakayahan ng isang tao. Lumabas sa kwento na may kayang gawin ang isang tao o isa mang grupo ng tao para maiabot ang mithiin. Bilang indibidwal, may lakas si Nene na gawin ang ninanais niya kahit man maraming balakid. Bilang grupo, nagawa ng mga rallyista na pilitin ang isang pinunong napakalakas na itigil ang katiwaliang ginagawa. Kaya rin nilang itaya ang buhay sa harap ng mga sundalong maaari silang patayin.
Para kay Nene, kakaiba ang kakayahang ipinakita niya dahil una, ang ninanais niya'y napakahirap gawin. Sino ba namang kayang pumasok sa Malacanang at kuhanin ang isang bagay na hindi napapansin ng mga guwardiya. Kakaiba rin kasi siya lang ang naglakas-loob na gawin ito. Ayaw naman sumama ng iba dahil peligroso na nga sa Maynila, pupunta pa sila sa Malacanang. Kahit man hindi nagtagumpay si Nene, ang mismong pagsubok niya lang sa gusto niyang makamit ay lampas na sa gagawin ng isang tao. Napakatapang niya para gawin ito.
Sa dako naman ng mga pumunta sa rally, kakaiba rin ang pinakita nilang katapangan dahil napakalaki ng tsanyang mamatay sila. Maraming sundalo pa rin ang pumapanig kay Marcos noon at kung kailangan silang patayin para mapanatili ang posisyon ni Marcos ay posibleng gawin nila ito. Subalit, dahil nga sa katapangan nila'y napamangha ang mga sundalo at dahil inosente naman ang mga taong ito, hindi nila kayang paputukan sila. Dahil nga sa katapangan, mismong naitanggal si Marcos bilang pangulo.
Sa dalawang pangyayari ito, mapatutunayan ang kakayahan ng isang tao. Sa katapangan, kayang gawin ng isang tao o isang grupo na ipaglaban ang mga paniniwala kahit na nakaharap sa posibleng kamatayan. Si Nene nga, naglakbay pa ng malayo para lang ibalik ang rebulto ng Ina. Hinarap niya ang matinding peligro dahil napasama pa siya sa rally na kung saan posibleng maganap ang pamamaril. Ganyan katibay ang isang tao.

-dale.liwanag k17&18

Kabanata 17 at 18

Prutas

Nagbabalik ang mga prutas sa ika-17 kabanata ng nobela. Maaalalang lumaki si Nene sa hacienda ng mga Nueva at ang nagturo sa kanya ng mga magagandang pag-uugali ay ang mga prutas dito. Muli, tinulungan ng mga ito si Nene sa pagpasok sa palasyo ng Malacañang, upang hanapin ang orihinal na imahe ni Ina. Nagawang ilagay nina Nene at mga kasamahan sa Sagrada na ilagay ang baril sa loob ng isang pakwan upang hindi mapansin ng maraming pulis at militar na nagbabantay ng Malacañang. Kinakailangang magdala si Nene ng isang baril upang maproteksyunan ang sarili sa kanyang pagtatangkang makapasok sa Palasyo.


Pagkakaisa at Pagtatakwil

Naipapakita ni Yapan ang pagkakaisa ng mga Filipino sa pamamagitan ng pagsasalaysay ng mga pangyayari noong EDSA Revolution. Minsang naglaban ang pula at dilaw para sa pagkapanguluhan. Nagwagi ang dilaw at pumalit kay Marcos si Cory bilang pinakamakapangyarihang tao sa Pilipinas. Nagpapatunay ito na maaaring magkaisa ang mga Pilipino para sa isang pambansang interes.

Isa pang pakakaisa na ipinapakita ni Yapan ay ang pagsasandugo nina Sikatuna at Lepazpi, lider ng mga Pilipino at mga Kastila na nagsandugo para sa pagkakaisa sa bansang Pilipinas. Ngunit, nabaliwala ang sandugo ng mga lider dahil sinakop din naman ng mga Kastila ang Pilipinas. Sinakop ang Pilipinas sa pamamagitan ng isang madugong digmaan.

Ang EDSA Revolution at ang pintang El Pacto de Sangre ay parehong nagsasalarawan ng pagkakaisa at katiwalain. Nagtakwil ang mga Kastila ng isang sanduguan na isang sagradong orasyon noong unang panahon. Nagtakwil ang mga opisyal ng gobyerno sa mga sinumpaang pangakong pauulanrin at tapat na paglilingkuran ang bansa.


Pagkatuklas

Maraming natuklasan sa dalawang kabanata. Sa ika-17, natuklasan ni Nene na wala sa Malacañang ang hinahanap niyang rebulto ni Ina. Nagawang makapasok ni Nene sa loob ng Palasyo pa pamamagitan ng uniporme ng katulong ng Palasyo na nakita niya habang palihim siyang papasok. Tinakot ni Nene ang katulong upang ibigay ang kanyang uniporme; ngunit, sa halip na matakot, natuwa pa ang katulong na sa wakas ay makakatakas siya mula sa Malacañang.

Natuklasan na rin ng mga mambabasa na ang tunay na pangyayari sa likod ng pagbubuntis ni Selya kay Nene kahit hindi ito nagalaw ng asawang si Bino. Hinalay si Selya ng kanyang manliligaw na Hapon sa harap ng Don at Donya Nueva, Bino, Esteban, at iba pang kasamahan ni Bino. Wala silang nagawa habang hinahalay ng lider ng mga Hapon si Selya dahil maraming nakatutok na mga bayoneta sa kanila. Wala silang magagawa dahil isang kalabit lamang ay tapos na ang kanilang buhay.

Nabuksan na ang mga mata ng Don at Donya Nueva sa katotohanang hindi si Bino ang ama ng Nene, si Nene na pinakamaputi sa buong lahi nila. Nabuksan na ang mga mata ng mga mambabasa kung bakit nakakakita si Esteban sa mundo ng mga kaluluwa. Nabuksan na ang kanilang mga bata sa lihim ng mag-asawang Bino at Selya. Nabuksan na ang mga mata ng manliligaw na Hapon ni Selya na si Selya at isang birhen.

- Michael Endozo

Kabanata 17 at 18

Madalas ikwento sa akin ng aking mga magulang kung paano sila sumali sa EDSA revolution noong mag-nobyo pa lamang sila. Parehas silang mga estudyante pa noon, at sabay nilang dinayo ang Camp Crame upang makiisa sa sambayanang Pilipinong nagnanais patalsikin ang diktador na si Marcos. Tuwing isinasalaysay ni Mama ang kuwentong iyan, laging may tono ng dangal at pagmamalaki sa kanyang boses. Hindi siya ang tipo ng tao na sumasali sa mga rally, hindi niya masyadong isinasangkot ang sarili niya sa mga national issues. Ngunit noong panahon daw na iyon, ramdam na ramdam niya ang maigting na pangangailangang sumali sa rebolusyong iyon. Hindi niya alam kung iyon ang ikamamatay niya, kung ano ang mga mangyayari sa kanila doon, pero buong loob siyang sumama kay Papa at sa mga iba pa nilang kaklase sa Camp Crame.

Ngayon na iniisip ko, mayroon naman talagang maipagmamayabang ang bawat Pilipinong dumalo sa makasaysayang EDSA revolution. Ang totoo, medyo nakakainggit nga ang mga taong nakadalo roon. Masasabi nilang may nagawa sila para sa bayan, dahil matagumpay nilang napatalsik ang isang diktador sa pamamagitan ng kanilang tibay ng loob at pagkakaisa. Kung sakaling nabuhay ako sa panahong iyon, sa tingin ko'y didibdibin ko rin ang pagsali sa rebolusyon, tulad ng mga taong inilarawan ni Nene sa Kabanata 17. Nakakapanghinayang nga lang isipin na si Nene, na nasa gitna na ng lahat ng mga mahahalagang pangyayari na bubuo sa kasaysayan ng Pilipinas, ay hindi man lang nakapagbigay-halaga sa mga nangyayari sa paligid niya.

Marahil ganito lang talaga ang buhay ng tao? Pasikot sikot tayo sa mga bago at di pamilyar na mga sitwasyon (tulad ng pasikot sikot ni Nene sa mga kalye ng Maynila), pilit na hinahanap ang isang bagay (ang imahen ng Birhen, kay Nene) na tingin natin ay makakapagpasaya sa atin. Sa dulo, maaaring hindi rin natin ito matagpuan, at mabalot tayo sa kadilimang bumalot kay Nene nang hindi niya makita ang Ina. Sa halip na lasapin ang mga magagandang nangyayari sa atin sa kasalukuyan, ngayon mismo, lagi tayong naghihintay na may magandang mangyari sa atin. Darating ang panahon na hahantong tayo sa ating mga "higanteng museleo" na parang walang nangyari.

**

Ang Kabanata 18 para sa akin, ang isa sa pinakadramatiko at nakagugulat na kabanata sa nobela. Dito, nabunyag na rin sa wakas ang lihim nina Selya at Bino na alam din ni Esteban. Hindi ko alam kung tama ang naging reaksyon ko, pero nainis ako kay Esteban sa kabanatang ito. Binanggit niya na nakita niyang nakita niya ang pang-gagahasang ginawa ng mga Hapon kay Selya at ang ang pang-aabusong ginawa nila sa pamilyang Nueva at sa mga kapwa gerilya ni Bino. Ngunit ano ang ginawa niya? Pinabayaan niya lang na mangyari ito, at tumakas siya para mailigtas ang buhay niya. Oo, marahil ay makasariling hingin sa isang tao na ilagay sa alanganin ang kanyang buhay para matulungan ka, pero paano mo naman matitiis na hindi tulungan ang isang taong minamahal mo, sa gitna ng isang life-or-death na sitwasyon? Naging duwag si Esteban sa pagkakataong ito, at hindi ko masisi si Boboy na halos maloko na sa mga impormasyong nakalap niya sa kuwento ni Esteban.

Sa bahaging ito rin ng nobela, nailahad kung paano nabuksan ang "third eye" ni Esteban. Isang napakadramatikong eksena ang pangyayaring ito. Ikinuwento niya na nang barilin siya sa noo ng isang Hapon na nakakita sa kanya, dumaplis lang daw ang bala at nag-iwan ng isang sugat na nagbukas sa kanyang mga mata sa mundo ng mga kaluluwa. Ito ang "sandali ng mga mata" ni Esteban. Ang sandali na magiging puno't dulo ng buong nobela. Ang sandaling nagpasimula sa buong kuwento. Ang sandaling nagbigay sa kanya ng kakayahang makita si Estela, at ng kapangyarihang mapagaling si Boboy. Ito ang pinakamahalagang sandali sa buong kuwento ni Yapan.

-Trixie Conlu

Kabanata 15 at 16

Sa ika-15 kabanata, tampok ang huling mga araw ni Bino sa mundo. Kasabay ng pagkasira ng bahay ng bato, unti-unti na ring nanghihina si Bino. At sa pagputok ng Bulkang Mayon, kasabay nito ang huling hininga ni Bino. Walang nagawa ang unang ulan ng Mayo upang mailigtas si Bino.

Sa kabanata 16, maraming dayaan ang nangyari sa botohan sa pagkapangulo sa pagitan nina Ferdinand Marcos at Corazon Aquino. Inilarawan ito ni Yapan sa pamamagitan ng iba-ibang hayop at nilalang na nagnanakawan ng boto.

Maraming ding kaguluhang ang sinabi ni Yapan sa kabanatang ito ng kanyang nobela.

Una niyang nabanggit ang tungkol sa aso at pusa. Nagkapalit ang kanilang mga karakter. Ngumingiyaw na ang mga aso at kumakahol na ang mga pusa. Ang pusa na ang nagbabantay sa bakuran ng mga tahanan at ang mga aso ay nagging malalambing na alaga sa loob ng mga bahay. Sa aking palagay, nagpapakita ito ng pagpapalipat-lipat ng tao sa magkabilang partido pulitikal. Sinisimbolo nito ang mga balimbing sa lipunan na walang magawa kundi ang magpalit ng karakter sa tuwing makakakita ng magandang oportunidad sa kabilang partido.

Pinuna rin ni Yapan ang mga election paraphernalia na ginamit noong botohan. Maraming nasayang na puno dahil nauwi lamang sila sa mga pangangampanya ng mga tumatakbo. Nagkalat ang mga ito sa lansangan. Ang ganitong sitwasyon ay maihahambing ko pa rin sa kasalukuyan. Maraming pulitiko ang ipinapakita ang kani-kanilang pagmumukha sa pamamagitan ng mga poster na laman lamang ay ang kanilang walang katapusang pagbati kung anumang okasyon mayroon o di naman kaya ay ang kanilang proyekto na lumalabas lamang tuwing malapit na ang eleksyon.

Naipapakita rin ni Yapan ang iba pang dayaan sa botohan tulad ng flying voter. Naipakita ito sa pamamagitan ng pagboto ng mga patay. Ayon pa kay Yapan, may mga nagputol pa ng mga daliri upang maibotong muli ang kanilang paboritong kandidato. Naipapakita nito ang kasalukuyang pangyayari tuwing eleksyon. May mga nakakaboto pa rin kahit sila ay patay na – ibigsabihin, nagagamit ang kanilang pangalan ng ibang tao upang maiboto ang kanilang manok sa eleksyon. 

Ang mga manananggal naman ay ang sumisimbolo sa mga pananakot tuwing eleksyon. Ang ganitong pangyayari ay totoo pa rin hanggang ngayon. May mga kandidato kasing namimilit na iboto sila sa pamamagitan lamang ng pananakot. Maaari rin naming sumisimbolo ang mga manananggal sa mga suhol ng mga kandidato sa botante (vote buying). Walang magagawa ang ilang mahihirap na botante kundi ang “magpabili” dahil sa hirap ng buhay.

- Michael Endozo

gana.

napakalungkot ng buhay kapag nawalan ka ng gana. malungkot kapag naisip mong wala na palang halaga ang buhay mo. mas malungkot pa kapag nalaman mong sinayang mo ang buong buhay mo. ganyan ang nangyari kay Bino. kaya naman siya namatay dahil dun eh.

ano nga ba ang nangyari kay Bino? iniwan niya iyung seminaryo. nag-aral pa siya. nasayang din. pinakasalan niya si Selya. ano nangyari pagkatapos? parang tinalikuran na siya. mag-asawa nga, di naman nagkakatabi matulog. parang sinakripisyo na niya iyong kinabukasan niya, para sa wala. sa negosyo niya sa hacienda, hindi na rin niya natuunan ng pansin. nawalan na ng gana. parang lahat ng pinaghirapan niya, wala rin. nasayang. mahirap ding tanggapin iyon kapag matanda ka na. parang dun mo lang naisip, sa buong buhay mo, pinaghirapan mo, tapos, sa huli, parang walang silbi.

kaya naman namatay si Bino eh. kala niya kasi, dahil sa pag-ulan, baka sakaling bumalik na ang kabataan niya. baka sakaling mabago pa niya ang buhay niya. alam niya kasing nasayang ito eh. kala niya kasi puro tama ang ginawa niya. pero sa dulo naman, wala rin. kaso nga lang, wala namang nagawa ang pag-ulan. matanda pa rin siya. dahil siguro hindi niya matanggap kung ano ang kinalabasan ng buhay niya, at lalo na dahil wala na siyang magagawa rito, kaya siya namatay. kung hindi niya naman kasi mababalik ang buhay niyang nasayang, baka mas mabuti pang mamatay na siya imbes na ipagpatuloy ang buhay niyang walang katuturan. siguro nga si Boboy na ang magpapatuloy ng mga pangarap niya habang bata pa iyon. pero sa kanya, matanda na siya. huli na ang lahat. hindi man niya gustong sayangin ang buhay niya, ang kapalaran niya'y ang buhay niya'y masasayang. at dahil wala na siyang magagawa rito, hindi na niya matanggap. namatay na siya. masakit mawalan ng pag-asa lalo na kung wala ng magagawa kung hindi umasa. dahil nawalan na siya ng pag-asa, nawala na ang lahat. pati ang buhay niya.

-d. liwanag k 15 & 16

Kabanata 15 at 16

Sa kabanata 15 ikwinento ni Yapan ang pag-andar ng kanyang buhay. Kwinento niya ang buhay ni Esteban, mula ng namatay ang kanyangmga magulang hanggang sa pagtratrabaho niya na. Ang buhay ng tao ay parang gulong. Minsan nasa baba ka minsa nasa itaas ka.Sa isang punto ng iyong buhay magiging masagana ito ngunit sa isang punto babasak ka din ngunit wagnatin isipin na katapusan na ito ng mundo. Lahat ng bagay ay pwedeng lutasin, kailangan lagi natin isipin na laging may pag-asa. Hanggang nabubuhay tayo may pag-asa tayo. Ang buhay ni Esteban ay tulad ng isang common na tao. Mag-aral tapos magtrabaho hanggang tumanda at hindi na makapagtrabaho. Halos lahat ng tao ganito ang pananaw sa buhay. Ang isip ng iba boring na ang mabuhay dahil ulit lang naman ng ulit ang takbo ng buhay. Ang masasabi ko lang gawin nating makulay ang buhay natin, wag natin isiping boring ito dahil marami tayong pwedeng gawin upang maging maganda ang pamumuhay natin.

Nang ikwento naman ni Bino ang kanyang buhay, iba din ang naging mga karanasan niya. Mas mahirap mabuhay sa mga paa ni Bino. Napakahirap ng buhay niya,natutulog ang mag-asawang Bino at Selya sa ibang kwarto. Si Nene lamang ang gumagawa ng mga gawaing bahay. Si Selya ay nakaupo lamang at nagpapaypay, si Bino ay nakikilaro sa ibang mga batang hindi niya naman kaidad. Ganito ang naging takbo ng buhay sa loob ng bahay ng mga Nueva. Para saakin, hindi ko nanaising maging ganito na lamang ang buhay ko. Ang gusto ko sa isang pamilya ay ang pagiging close nila sa isa't-isa ayaw kong pamilya na malayo sa isa't-isa. Gusto ko din na nagtutulung ang bawat isa o nagtutulong sa mga gawain ng bawat miyembro ng pamilya.

Sa kabanata 16 naman may-shift sa paksa. Dito kwinento ang election sa pagitan ni Ferdinand Marco at ni Cory Aquino. Ang buwan ng Pebrero na dapat ay buwan ng mga puso ay naging buwan ng pag-aaway, kadayaan, at patayan. Alam naman nating lahat kung ano ang nangyayaro sa Pilipinas tuwing may elecsyon. Napakagulo ng ating bansa sa mga panahong ito. Nagsisiraan ang mga kandidato, para silang mga aso't pusa. Kung sino ang mas magaling mangsira ai iyong mananalo. Madami ding nangyayaring kadayaan tulad ng "flying voters" at ang pagboto gamit ang mga pangalan ng mga namatay na. Napakadumi ng politiko dito sa Pilipinas. Sa aking pananaw, kailangan nating baguhin ang ating pamamaraan ng pagboboto sa elecsyon. Buksan natin ang ating mga isop sa tama. Sundin natin ang alam natin na nakakabubuti sa lahat. Huwag tayo maging sugapa, sakim o makasarili.

-Matthew Tan

Kabanata 15 at 16

What has four legs in the morning, two legs in the afternoon, and three legs at night?

Naalala ko ang tanyag na riddle of the Sphynx sa pagbabasa ko ng Kabanata 15 ng ASNMM. Sa kabanatang ito, ipinakita ni Yapan ang transisyon ng tao sa bawat yugto ng kanyang buhay. Inumpisahan ito sa pagkuwento ni Esteban ng kanyang buhay matapos mamatay ng kanyang mga magulang. Ito ang "afternoon" ng buhay niya, o ang panahon ng kanyang pagiging isang adult. Marami siyang ginawa sa panahong ito. Marami siyang naging trabaho, mula sa pagiging manggagamot, hanggang sa pagiging karpintero at mang-uukit. Replektibo ito ng tipikal na buhay ng taong may edad 20-50. Wala silang ibang ginawa kundi maghanapbuhay, maghanap ng mapagkukunan ng pera, nang sa gayo'y may mapakain sa kanilang mga pamilya at mabuhay ng masagana. Minsa'y napapaisip ako kung ganito lang ba talaga ang tunguhin ng lahat ng tao sa buhay. Nag-uumpisa ang lahat sa pagiging estudyante. Maghihirap ka sa kakaaral upang makamit mo ang iyong diploma na magiging tiket sa pagkuha mo ng trabaho. Pag nagkaroon ka na ng trabaho, maghihirap kang muli sa loob ng dalawampu hanggang tatlumpung taon. Pagktapos, mapapagod ka na, at magreretiro na sa trabaho. Matapos mong magretiro, tutulala ka na lang sa iyong bahay, kasama marahil ang asawa mong uugod-ugod na rin, at wala ka nang gagawin kundi hintayin ang paghinto ng iyong hininga.

Hindi ko nais maging mapangutya, ngunit hindi ba't parang ganoon lang naman lagi ang takbo ng buhay ng tao? Mapapaisip ka tuloy kung para saan ba ang lahat ng ito. Nabuhay ka ba para lang maging ganiyan ang buhay mo? Wala bang mas malaki at mas mahalagang bagay na dapat mong gampanan sa panandalian mong pananatili sa mundo?

Naisip ko ang mga bagay na ito habang ikinukuwento ni Esteban ang naging inuman nila ni Bino. Ang naging buhay ni Bino ang mismong uri ng buhay na ayaw kong matamasa. Nalungkot ako habang ikinukuwento ni Bino ang mga pangyayari bago at pagkatapos niyang abangan ang Agua de Mayo. Ipininta rito ni Yapan ang larawan ng buhay sa bahay ng mga Nueva sa panahong iyon. Hindi na natutulog ang mag-asawang Bino at Selya sa isang kwarto. Halos hindi na sila nag-uusap. Si Nene lang ang abala sa mga gawaing-bahay at walang pumapansin sa kanya. Si Selya ay lagi lang nagpapaypay, nakaupo sa isang sulok ng sala. Si Boboy naman ay nakikipaglaro sa mga batang malaki ang agwat sa kanyang edad. Ito ang atmospera sa bahay ng mga Nueva. Sa ganitong klase ng tahanan tumanda si Bino. Sa ganitong klase ng tahanan niya sinalubong ang "night" ng kanyang buhay. At kung babalikan ang mga paglalarawang ginawa kay Bino--kung paanong nakakatulog siya sa pagod sa pagpapaypay sa sarili, kung paanong babangon siya ng tahimik at uupo sa tumba-tumba, kung paanong iniintay niya ang unang ulan ng Mayo kahit Hunyo na dahil desperado siyang "gumaling" sa kaniyang pagiging matanda--makikita natin na parang walang naging katuturan ang kanyang buhay. Ang kanyang kagustuhan na maligo sa unang ulan ng Mayo ay indikasyon ng desperadong pagtatangkang mabuhay pa ng mas matagal, dahil alam niyang sinayang niya lang ang maraming taon ng buhay niya sa loob ng kanyang bahay, sa piling ng kanyang tumba-tumba.

Lalo akong nalumbay nang ikumpara ni Yapan ang pagligo nina Boboy at ng mga bata sa kalye, na nasa "morning" pa ng kanilang mga buhay, sa pagpapaligo ni Bino sa kanyang mga kulubot na kamay sa Agua de Mayo.

Nagkaroon din ng paghahambing sa tahimik na pagpanaw ni Bino sa pagputok ng Bulkang Mayon noong Hunyo 30, 1981. Ipinakita lang nito na talagang napaglipasan na si Bino ng panahon, at na mayroon pang mas mahahalagang bagay na nangyari sa Sagrada kaysa sa kanyang pagkamatay.

Samantala, nagkaroon naman ng biglaang pagpapalit ng paksa ang nobela sa ika-16 na Kabanata. Sa Kabanatang ito, nagkaroon ng malaking irony sa mga pangyayari sa buwan ng Pebrero. Ang buwan ng Pebrero ang buwan ng mga puso. Ito ang buwan ng pag-ibig, kung saan matatagpuan si kupido hawak ang kanyang pana. Buwan din daw ito ng kulay pula--pulang mga puso, pulang rosas, etc. Pero sa Kabanata 16, ang buwan ng Pebrero ay naging buwan ng kakaibang pula--pulang dugo, pulang digmaan, etc.

Sa buwan na ito, naganap ang halalan sa pagitan ni Ferdinand Marcos at ni Cory Aquino. Sa bahaging ito ng nobela ipinakita ang kalagayan ng politika sa Pilipinas. Ang mga kaganapan sa botohan sa Mababang Paaralan ng Sagrada ay nagpakita ng kung ano ang mga karaniwang nangyayari tuwing panahon ng eleksyon dito. Una, ipinakita ang pagkakagulo ng mga aso at pusa. Ang mga aso at pusa ay sumisimbulo sa mga kandidatong naglalaban tuwing halalan. Ang kakaibang kilos ng mga ito ay replektibo sa kilos ng mga politiko. Sinabi rito na nag-gagayahan daw ang aso at pusa sa pagtahol at pagngiyaw. Binanggit din na pilit nilang pinapakita na kaya nilang gawin ang ginagawa ng bawat isa. Halimbawa ay ang pagligo ng mga pusa sa tubig, at ang pagdila naman ng mga aso sa kanilang balat. Hindi ba't ganoon din naman ang mga politiko? Pilit nilang dinadaig ang isa't isa, nakikipagkumetensya para sa atensyon at pabor ng mga tao. Nabanggit din ang pagdudumi ng mga pusa at aso. Ang mga aso raw, sa halip na dumumi sa kalsada tulad ng kinagawian nila, naghuhukay na raw sila sa lupa at ibinabaon doon ang kanilang dumi. Ngunit wala rin daw itong silbi dahil huhukayin din ng mga pusa ang mga ito, at sa paghihiganti ng mga aso, ang dumi ng pusa ay mahuhukay rin. "Naghalo sa hangin ang amoy ng tae ng mga pusa at aso." Ganyan ang eleksyon sa Pilipinas. Ang kanya kanyang baho at dumi ng mga kandidato ay nabubunyag ng isa't isa. Paninira. Kung sino ang mas magaling manira, siya ang panalo.

Samantala, ipinakita rin ang iba pang indikasyon ng dirty politics sa bansa. Ang mga kaluluwang bumoboto ng paulit ulit ay maihahambing sa mga taong bumoboto sa pangalan ng mga patay na, upang makarami sa pagboto. Ang mga manananggal naman ay maihahalintulad sa mga "flying voters" na lumilipat lipat ng lugar upang maging higit sa isa ang mga boto.

Ang buong Kabanata 16 ay nagpinta ng larawan ng tipikal na eleksyon sa Pilipinas. Marumi. Madaya. Sakim. Sugapa.

Kanya-kanyang gimik lang. Kahit ano, gawin mo na. Buhayin man ang mga patay. Siguraduhin mo lang na panalo ka.

-Trixie Conlu

Kabanata 13 at 14

Sa kabanata 13, nawalan ng ganang tulungan nina Selya at Bino ang anak nilang si Nene sa pagpapalaki kay Boboy dahil si Boboy ay isang anak na bunga lamang ng isang kasalanan, kasalanan dahil hindi kasal sina Nene at Benjamin at dahil isang tulisan si Benjamin. Nakakalungkot isipin na pati ang nag-iisa nilang apo ay hindi magawang ipagamot gayong sila ang mayroong pera.

Wala pera noon si Nene dahil hindi pa nabebenta ang baboy at hindi pa rin dumadating ang sweldo niya galing paaralan. Hindi pa rin nagbabago ang ganitong sitwasyon hanggang ngayon. Marami sa mga nagtatrabaho sa gobyerno ay delayed ang sweldo. Ayon nga sa guro ko noong highschool, mahilig daw ang mga guro ng mga public school sa “London” – loan dito, loan doon – dahil laging delayed ang kanilang sweldo. Naisip ko tuloy, bakit kaya hindi nangutang noon si Nene? Ngunit naisip ko rin na marahil hindi pa uso ang pangungutang noon. Marahil si Marcos pa lamang ang marunong mangutang noong panahon na iyon. =))

Dahil hindi madala ni Nene si Boboy sa ospital, umasa na lamang siya sa himala ng Birhen (Ina) na pagalingin si Boboy. May dalawa akong opinyon ukol dito. Una, nakakalungkot isipin na naalala lamang ni Nene na humingi ng tulong sa Ina bilang huling resort dahil wala na talaga siyang mapagkuna ng pera. Hindi niya ito naisip noong una pa lamang. Ngunit, hindi maiitatangging lubos at malaki ang pagmamahal ni Nene para kay Boboy. Isa siyang tunay na ina para sa akin. Hindi siya tulad ng kanyang ina na si Selya na pinabayaan lamang siya sa kanyang paglaki hanggang pagtanda.

Pangalawa, para sa akin, hindi naman ang paghalik sa rebulto ng Ina ang makakapagpagaling kay Boboy. Kagaya nga ng nasabi, rebulto lamang ito. Bilang isang Katoliko, wala akong naaalalang itinuro ang simbahan na nakakapagpagaling ang isang rebulto. Ang paghingi ng dasal mula sa Ina at sa iba pang santo ang makakatulong sa ating mga problema, hindi ang paghalik sa rebulto.

Sa ikalabing-apat na kabanata, makikita ang maraming problema sa lipunan. Isa na rito ang bagyo. Ang bagyo ay isang natural na phenomenon kaya walang pakakapaghanda para rito. Tama nga ang nasabi sa kabanata na walang gaanong naitutulong ang PAG-ASA kung may bagyo man sa ating bansa. Pero, sa kabilang banda, may mga magagandang bagay ding nagagawa ang PAG-ASA sa ating paghahanda para sa isang bagyo. Kaya hindi ako lubos na sumasang-ayon sa akda na halos walang magagawa ang PAG-ASA para sa kaligtasan ng mga tao.

Isa pang suliraning nailahad sa kabanata ay ang mga suliranin na ang gobyerno mismo ang nagdala sa ating bansa – ang super palaka (Hawii frog) at ang golden kuhol. Sa aking pagtangin, patuloy pa rin hanggang ngayon ang mga ganitong bagay. Maraming suliraning ngayon ang bansa na mismong gobyerno ang nagdala tulad ng NBN-ZTE deal, US Military bases, korapsyon, mga quarry, atbp. Naramdaman ko ang pagiging nasyonalista ni Yapan sa bahaging ito ng kanyang nobela. Napansin ko na puros kamalian ng gobyerno at ang paghihirap ng mamamayan ang inilalahad ng kabanatang ito.

Makikita rin sa kabanata na optimistiko tayong mga Pilipino pagdating sa mga suliranin sa buhay. Nakakakita tayo ng magaganda at kapakipakinabang na mga bagay sa mga suliranin at unos na dumadaan sa ating buhay.

- Michael Endozo

Kabanata 13-14

Ang kabanata 13 ay tungkol sa milagro, ako man din ay naniniwala sa mga milagro. Dito idinala ni Nene si Boboy sa kapistahan ng birhen sa Naga upang makapagmalas ng isang milagro doon. Sa pista, masyadong marami ang mga tao, matanda, bata, o mga teenager nandoon, nakikipagsapalaran na idala ang mahal na birhen galing sa katedral ng Naga patungo sa Basilica. Ako mismo ay nakadanas na sa Penafrancia Fiesta dahil taga-Naga man din ako. Alam ko kung ano ang nangyayari sa panahong ito. Ang mga tao galing sa iba't ibang lugar ng Pilipinas ay pupunta ng Naga upang makita ang Birhen, ngunit ang pinakarason nila ay upang makipagpista at makipagdiwang, hindi naman talaga debosyon sa mahal na ina. Dinala ni Nene si Boboy dito sa kaisipan niyang gagaling ang sakit ni Boboy sa milagro. Ang totoong milagro na nangyari dito ay ang pagdating ni Mr. Edwards. Dinala nila si Boboy sa isang ospital at dun siya gumaling. Ang mga milagro para sa akin ay hindi basta basta lang nangyayari, kailangan mo ding gumalaw upang mangyari ito.

Ang kabanata 14 ay tungkol sa Bagyo na dumaraan sa kabicolan. Madami talagang bagyo na dumaraan sa may saamin, maraming namamatay sa tuwing may bagyo. Ang Bicol ay malapit sa dagat pasipiko kung kaya't halos lahat ng bagyo ay dumaraan dito. Dahil sa mga bagyo natuto ang mga taong magadapt. Binago nila ang pamamaraan ng pagtanim at pagsasaka. May mga idinala sila ditong mga bagong mga species tulad ng golden snail na akala nila'y makakatulong ngunit sa huli ay naging peste at sagabal lamang. Sa tingin ko kailangan ialis na itong mga klaseng hayop dahil foreign ito sa atin hindi natin alam kung anong ang pwede mangyari dahil dyan. Wag tayong umasa sa mga ganitong pamamaraan.

PS. Sir sorry ngayon lng ako nagablog kasi umuwi po ako noong weekend hindi ako nakagamit ng computer at hindi ko din naiuwi ang libro ko.

-Matthew Tan

Kabanata 13-14