Kabanata 19 at 20

Ang huling dalawang kabanata ay ang pagtatagpo ng dalawang magkaibang panahon, ang kwento ng Ibalong ang kwento ng tao sa Sagrada. Nagtagpo ang dalawang magkaibang timeframe na may mga tauhang magkakamukha ang mga ginagampanang karakter. Mahusay na napagtagpo ni Yapan ang mga ito sa ika-19 at ika-20 kabanata.

Sa ika-19 na kabanata ng nobela ni Yapan, binanggit na niya kung ano ang kaugnayan ng kwento ng Ibalong sa mga tauhan sa nobela. Ayon kay Yapan, si Handiong ay si Nene at si Nene ay si Handiong. Parehong si Nene at si Handiong ay umalis sa Sagrada na tulala. Si Boboy naman ay inihahambing ni Yapan kay Bantong. Nakakatuwang malaman ang kaugnayan ng mga detalyeng nabasa ko dati. Naging makabuluhan na ang pagbabasa ko sa mga detalyeng hindi ko naiintindihan dati kung bakit sinabi iyon ni Yapan.

Hindi malinaw sa akin ang mga pagkakatulad ng mga tauhan ng nobela sa kwento ng Ibalong bago ibunyag ni Yapan ang mga ito sa ika-19 na kabanata. Sa pagsasabi ni Yapan ng pagkakaugnay, nakita ko na tugma nga ang mga pangyayari ng kwento ng Ibalong sa mga tao sa Sagrada.

Sa ika-20 kabanata, ipinapakita ang pagsuko ni Esteban sa paghahanap kay Nene. Nawalan na marahil na ng ganang maghanap ni Teban dahil, ayon mismo sa kanya, hindi makikita ang taong ayaw magpakita. Sa paglisan ni Teban sa Maynila, iniiwan rin niya ang kwento ng Ibalong sa papel sa loob ng kanyang inupahang kuwarto.

Ayon kay Teban, “hindi sakit ang pagtanda kung hindi pagtanda sa binata ng sariling dumaan sa pagkabata”. Sa pagtanda, inaalala natin ang mga nagawa natin noong tayo ay bata pa. Sa pagtanda, tayo ay nag-iisip tungkol sa mga napagdaan natin sa buhay. Kung sa pagtanda tayo ay nag-iisip, maaari bang sabihing sa pag-iisip tayo ay tumatanda? Sa aking palagay, oo. Marami tayong natututunan kung tayo ang nag-iisip nang mabuti, kaya naman para tayong tumatanda – tumatanda an gating isipan at pagkilos kung ating iisipin ang mga mali at tama nating nagawa noon.

- Michael Endozo